بله | کانال پاد

۳۰ دی ۱۴۰۲

پاد

درآمدی بر ایده دانشگاه در اندیشه فیلسوفان غرب بخش دوم | ایده کانت

برای خرید و دریافت کلیه‌ی صوت‌ها و ویدیوهای این رویداد به صورت یکجا به این لینک مراجعه نمایید.

صفحه‌ی مربوط به گزارش این بخش، از روزنامه‌ی فرهیختگان را اینجا ببینید. #ایده_دانشگاه #فیلسوفان_غرب

@Paad_ir

بخش دوم | دانشگاه برای کانت، پایگاه روشنگری استگزیده‌هایی از سخنرانی مرتضی روحانی، مدیرگروه غرب‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی پیرامون ایده امانوئل کانت

ما کانت را مهم‌ترین فیلسوف روشنگری می‌دانیم و او را ذیل پروژه روشنگری می‌توانیم بفهمیم.

اگر بخواهم پروژه روشنگری را سریع توضیح دهم، واضح است پروژه عقل‌گرایی است. منظور عقل متافیزیکی در سنت ارسطویی نیست؛ یعنی عقلی نیست که با امور انتزاعی سر و کله بزند، بلکه عقلی است که با مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه درگیر است و یک عقل انتزاعی کناره‌جو نیست. الگوی آن هم سعادت این دنیایی است و به جای سعادت بهتر است بگوییم بهزیستی و خوشبختی این دنیایی.

در توضیح پروژه روشنگری می توانیم به سراغ پرسشی برویم که کانت در مقاله ی «نقد اول» از آن صحبت می‌کند و در باب این است که یک آدم تا کجا می‌تواند بداند، یعنی حد و حدود «دانستن» آدم چیست؟ و چه چیزی را می‌توانی بگویی «من می‌دانم». کانت شرایطی برای آن بیان می‌کند و می‌گوید که پروژه‌اش تعیین حدود و صغور عقلانیت است. کانت در آن مقاله می‌گوید روشنگری، خروج آدمی از نابالغی به تقصیر خویشتن است و دوره نابالغی را دوره‌ای در نظر می‌گیرد که «انسان نیازمند راهنمایی است و نابالغی، ناتوانی در به‌کارگرفتن فهم خویش بدون هدایت دیگری است. این نابالغی به تقصیر خویشتن است، وقتی که علت آن نه کمبود فهم که کمبود اراده و دلیری در به‌کارگرفتن آن باشد. بدون هدایت دیگری دلیر باش در به‌کار‌گرفتن فهم خویش. این است شعار روشنگری.» کانت ادامه می‌دهد و می‌گوید «تا کتابی هست که برایم اسباب فهم است و تا کشیش غمگساری هست که در حکم وجدان من است و تا پزشکی هست که می‌گوید چه باید خورد و چه نباید خورد و... دیگر چرا خودم را به زحمت اندازم!» درواقع کانت دارد به مردم می‌گوید شما عقلانیت را برون‌سپاری کرده‌اید، یعنی به یک عده گفته‌اید شما فکر کنید و ما هم عمل می‌کنیم. می‌گوید این برون‌سپاری‌کردن عقلانیت، آن نابالغی به تقصیر خویشتن است. فوکو می‌گوید که در متن آلمانی، کانت نابالغی را تعریف می‌کند و آن را با ناتوانی معینی که بشریت در آن نگه داشته می‌شود، مشخص می‌کند؛ ناتوانی از به‌خدمت‌گرفتن فهم خود بدون آنچه دقیقا هدایت دیگری است. بعد توضیح می‌دهد که برای کلمه هدایت، lighten به کار رفته که در واقع دلالت بر ارشادکردن و هدایت‌کردن دارد و کاملا دارای معنای دینی است. پس کانت دارد پروژه روشنگری را به‌‌کارگرفتن عقلانیت در قبال دیگری تعریف می‌کند؛ دیگری که می‌خواهد مرا هدایت کند. روشنگری یعنی ما بدون آخوندها فکر کنیم. این پروژه کانت است.

می‌گوید برای دستیابی به این روشنگری به‌ هیچ چیزی نیاز نیست، مگر آزادی، تازه آن هم به کم‌زیان‌ترین نوع آن، یعنی آزادی‌ کاربرد عقل خویش در امور همگانی به تمام و کمال. کانت می‌گوید لازمه روشنگری آزادی‌ است و اگر بخواهم بگویم این‌ها چه ربطی به ایده دانشگاه دارد، باید بگویم دانشگاه برای کانت، پایگاه روشنگری است، چون روشنگری باید از آنجا سرریز کند و به بقیه جامعه سرایت کند، به همین دلیل است که در ایده دانشگاه، کانت بیش از هر چیزی بر آزادی و استقلال آن تاکید می‌کند.

ایده برای کانت به مثابه مفهومی کامل و متکامل است که در واقعیت یافت نمی‌شود. ایده برای کانت ایده رو به آینده است و باید به آن سمت حرکت کنیم و دانشگاه متولی آن است. دانشگاه ایده رو به آینده است؛ فلذا اگر ما تصویری از آینده نداشته باشیم، اصولا نمی‌توانیم دانشگاه کانتی را هم داشته باشیم. شما باید یک نظام مطلوبی را تعریف کرده باشید. کانت آن را در عقلانیت و آزادی برای رسیدن به آن عقلانیت ترسیم کرده است. من باید به مقاله روشنگری فلش‌بک بزنم. آنجا می‌گوید «چه کسی بود که نمی‌خواست من فکر کنم؟ یکی کلیسا و دیگری حکومت است»؛ فلذا مانع من در تحقق ایده دانشگاه، کلیسا و حکومت است که با هم وحدتی هم دارند.

ایده دانشگاه کانتی که من با یک دخل و تصرف جزئی به آن ایده دانشگاه روشنگری می‌گویم، برای ما در کشوری که هنوز با مسئله تجدد که همان مسئله روشنگری است، در کش و قوس هستیم، یک مسئله زنده است، چون ما با مسائل اصلی عصر روشنگری هنوز تعیین تکلیف نکرده‌ایم و هنوز تکلیف عقل برای ما در نظام معرفت‌شناسی گویی معلوم نیست. به نظر من دلیلش هم این است که ما کشورهای حاشیه تجدد هستیم، یعنی نه هنوز متجدد شده‌ایم و نه سنتی یکدست هستیم. فلذا پروژه روشنگری کانت برای ما زنده است و مسئله دانشگاه کانتی هم برای ما زنده است.

در خیلی از عرصه‌ها دیگران یا دارند با کانت موافقت می کنند و یا مخالفت. بنابراین مهم نیست که ما با حرف کانت موافق یا مخالف باشیم. مسئله کانت مسئله زنده‌ای است و فیلسوف به مسئله‌اش فیلسوف می‌شود، نه به جوابی که مسئله می‌دهد.