گفتگو با قرآن | ghorangoft
" />نماز؛ از نیایش فردی تا پایگاه شهری: خوانشی قرآنی از مفهوم صلاة و پیوند آن با فضاهای شهری قسمت ۱ از ۲ نسخه خلاصه + نسخه تفصیلی یکی از مسائل مهمی که امروز با آن روبرو هستیم، کاهش حضور و تأثیر #نماز در زندگی روزمره است. گویی نماز به تدریج از یک رفتار حیاتی در زیست مؤمنانه به آیینی تشریفاتی و گاه حاشیهای تبدیل شده است. در این نوشتار قصد داریم به یک زاویه کمتر دیدهشده از مفهوم نماز اشاره کنیم که میتواند زمینهساز بازگشت آن به متن زندگی فردی و اجتماعی شود: خوانشی تلفیقی از قرآن و معماری و شهرسازی. نماز، فعالیتی اجتماعی این تلقی وجود دارد که نماز، رابطه «یک» انسان با خداست و عبادتی فردی محسوب میشود. اما «صلاة» در قرآن کریم مفهومی جامعتر از دعا، آیین پرستش و راز و نیاز با خداوند است؛ اگرچه محور اصلی آن ارتباط مستقیم امت با خداوند و اظهار تذلل و خشوع به آن درگاه و در حقیقت نوعی نمایش بندگی و خداگرایی است. اما برخلاف تصور، این آیین در نگاه اول، یک آیین فردی و خلوتگرا نبوده است. در نگرش قرآن کریم این نمایش بندگی و خداگرایی، غالباً با حضور انبوهی از مؤمنان و با رهبریت رهبری الهی به منصه ظهور میرسد و اساساً ماهیتی اجتماعی دارد تا فردی. از همین روست که یکی از ابعاد مهم نماز در قرآن کریم، ارتباط با رهبری الهی جامعه است. اساساً باید گفت نماز با این تعریف با محوریت دو رکن برپا میشود: رکن اول: امام، رکن دوم: مأمومین. در قرآن کریم بسیاری از آیاتی که به نماز امر میکند، با صیغه جمع است و صرفاً فرد مخاطب نیست. در برخی موارد نیز به شکل واضحی به جماعت بودن نماز اشاره شده است: وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اركَعوا مَعَ الرّاكِعينَ(بقره، ۴۳). حتی در شرایط دشوار مانند میدان جنگ، نماز جماعت همچنان برقرار است: وَ إِذا كُنتَ فيهِم فَأَقَمتَ لَهُمُ الصَّلاةَ[...] (نساء، ۱۰۲) و با دستور خاصی که در این آیه بیان شده، نماز خوف به شکل جماعت برپا میشود. این نشان میدهد که اصل در نماز، جماعت بودن آن است. در مواردی نیز خصوصیاتی در سیاق بحث گفته شده است که نشان میدهد پیشفرض قرآن این است که نماز امر عمومی بوده و به صورت جمعی برگزار میشود. برای مثال درباره منافقان میفرماید وقتی به سوی نماز میایستند، با کسالت و بدون نشاط درونی چنین میکنند ولی میخواهند به مردم نمایش دهند: وَإِذا قاموا إِلَى الصَّلاةِ قاموا كُسالىٰ يُراءونَ النّاسَ(نساء، ۱۴۲)؛ یا در آیاتی از سوره مائده، برای راستیآزمایی شهادت شاهدان بر وصیت، زمان بعد از نماز را تعیین میکند تا این امر در انظار عمومی واقع شود: تَحبِسونَهُما مِن بَعدِ الصَّلاةِ فَيُقسِمانِ بِاللَّهِ[...] (مائده، ۱۰۶). نماز، پایگاهی مکانی در استعمالات قرآنی، مسجد در غالب موارد به معنای «مکانی برای صلاة» شناخته میشود؛ اما جالب اینجاست که گاه «صلاة» به نحوی بکار میرود که معنای «مسجد» از آن تداعی میشود. به تعبیر دیگر گویی جنبه مکانی و فضایی پیدا میکند. به عنوان مثال، در آیه شریفه يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِري سَبيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا(نساء، ۴۳) منظور از نزدیک نشدن به الصَّلاةَ، نزدیک نشدن به نماز نیست، بلکه نزدیک نشدن به مسجد یا به تعبیری «پایگاه نماز» است؛ زیرا پس از آن، استثنائی ذکر شده و میفرماید «مگر آن که بصورت عبوری باشد»؛ و عبور از مکان معنا دارد. بنابراین منظور اولیه آیه با توجه به سیاق آن، این است که در حالت مستی به مسجد و پایگاه نماز نزدیک نشوید و همینطور در حالت جنابت، مگر آنکه در مسیر عبور شما باشد. یا در سوره توبه، منافقان را اینطور توصیف میکنند: وَ لا يَأتونَ الصَّلاةَ إِلّا وَ هُم كُسالىٰ(توبه، ۵۴). این نشان میدهد نماز جایی است که آنها باید به سوی آن بیایند. این مثالها و موارد دیگر نشانگر رابطه تنگاتنگ مسجد و نماز بوده و اشاره میکند که نماز صرفاً یک رفتار و فعالیت نیست و بُعد مکانی-فضایی آن بخشی از ماهیت آن را تشکیل میدهد. پایان قسمت اول ادامه یادداشت صفحه گفتگو با قرآن | قرآنگفت @ghorangoft_ir
" />نماز؛ از نیایش فردی تا پایگاه شهری: خوانشی قرآنی از مفهوم صلاة و پیوند آن با فضاهای شهری قسمت ۱ از ۲ نسخه خلاصه + نسخه تفصیلی یکی از مسائل مهمی که امروز با آن روبرو هستیم، کاهش حضور و تأثیر #نماز در زندگی روزمره است. گویی نماز به تدریج از یک رفتار حیاتی در زیست مؤمنانه به آیینی تشریفاتی و گاه حاشیهای تبدیل شده است. در این نوشتار قصد داریم به یک زاویه کمتر دیدهشده از مفهوم نماز اشاره کنیم که میتواند زمینهساز بازگشت آن به متن زندگی فردی و اجتماعی شود: خوانشی تلفیقی از قرآن و معماری و شهرسازی. نماز، فعالیتی اجتماعی این تلقی وجود دارد که نماز، رابطه «یک» انسان با خداست و عبادتی فردی محسوب میشود. اما «صلاة» در قرآن کریم مفهومی جامعتر از دعا، آیین پرستش و راز و نیاز با خداوند است؛ اگرچه محور اصلی آن ارتباط مستقیم امت با خداوند و اظهار تذلل و خشوع به آن درگاه و در حقیقت نوعی نمایش بندگی و خداگرایی است. اما برخلاف تصور، این آیین در نگاه اول، یک آیین فردی و خلوتگرا نبوده است. در نگرش قرآن کریم این نمایش بندگی و خداگرایی، غالباً با حضور انبوهی از مؤمنان و با رهبریت رهبری الهی به منصه ظهور میرسد و اساساً ماهیتی اجتماعی دارد تا فردی. از همین روست که یکی از ابعاد مهم نماز در قرآن کریم، ارتباط با رهبری الهی جامعه است. اساساً باید گفت نماز با این تعریف با محوریت دو رکن برپا میشود: رکن اول: امام، رکن دوم: مأمومین. در قرآن کریم بسیاری از آیاتی که به نماز امر میکند، با صیغه جمع است و صرفاً فرد مخاطب نیست. در برخی موارد نیز به شکل واضحی به جماعت بودن نماز اشاره شده است: وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اركَعوا مَعَ الرّاكِعينَ(بقره، ۴۳). حتی در شرایط دشوار مانند میدان جنگ، نماز جماعت همچنان برقرار است: وَ إِذا كُنتَ فيهِم فَأَقَمتَ لَهُمُ الصَّلاةَ[...] (نساء، ۱۰۲) و با دستور خاصی که در این آیه بیان شده، نماز خوف به شکل جماعت برپا میشود. این نشان میدهد که اصل در نماز، جماعت بودن آن است. در مواردی نیز خصوصیاتی در سیاق بحث گفته شده است که نشان میدهد پیشفرض قرآن این است که نماز امر عمومی بوده و به صورت جمعی برگزار میشود. برای مثال درباره منافقان میفرماید وقتی به سوی نماز میایستند، با کسالت و بدون نشاط درونی چنین میکنند ولی میخواهند به مردم نمایش دهند: وَإِذا قاموا إِلَى الصَّلاةِ قاموا كُسالىٰ يُراءونَ النّاسَ(نساء، ۱۴۲)؛ یا در آیاتی از سوره مائده، برای راستیآزمایی شهادت شاهدان بر وصیت، زمان بعد از نماز را تعیین میکند تا این امر در انظار عمومی واقع شود: تَحبِسونَهُما مِن بَعدِ الصَّلاةِ فَيُقسِمانِ بِاللَّهِ[...] (مائده، ۱۰۶). نماز، پایگاهی مکانی در استعمالات قرآنی، مسجد در غالب موارد به معنای «مکانی برای صلاة» شناخته میشود؛ اما جالب اینجاست که گاه «صلاة» به نحوی بکار میرود که معنای «مسجد» از آن تداعی میشود. به تعبیر دیگر گویی جنبه مکانی و فضایی پیدا میکند. به عنوان مثال، در آیه شریفه يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِري سَبيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا(نساء، ۴۳) منظور از نزدیک نشدن به الصَّلاةَ، نزدیک نشدن به نماز نیست، بلکه نزدیک نشدن به مسجد یا به تعبیری «پایگاه نماز» است؛ زیرا پس از آن، استثنائی ذکر شده و میفرماید «مگر آن که بصورت عبوری باشد»؛ و عبور از مکان معنا دارد. بنابراین منظور اولیه آیه با توجه به سیاق آن، این است که در حالت مستی به مسجد و پایگاه نماز نزدیک نشوید و همینطور در حالت جنابت، مگر آنکه در مسیر عبور شما باشد. یا در سوره توبه، منافقان را اینطور توصیف میکنند: وَ لا يَأتونَ الصَّلاةَ إِلّا وَ هُم كُسالىٰ(توبه، ۵۴). این نشان میدهد نماز جایی است که آنها باید به سوی آن بیایند. این مثالها و موارد دیگر نشانگر رابطه تنگاتنگ مسجد و نماز بوده و اشاره میکند که نماز صرفاً یک رفتار و فعالیت نیست و بُعد مکانی-فضایی آن بخشی از ماهیت آن را تشکیل میدهد. پایان قسمت اول ادامه یادداشت صفحه گفتگو با قرآن | قرآنگفت @ghorangoft_ir" />نماز؛ از نیایش فردی تا پایگاه شهری: خوانشی قرآنی از مفهوم صلاة و پیوند آن با فضاهای شهریقسمت ۲ از ۲ نسخه خلاصه + نسخه تفصیلینماز، فراتر از نیایشپس از این درک که نماز، پایگاهی جمعی و اجتماعی است، باید به کارکرد و عملکرد نماز توجه شود. در نگرش قرآنی، کارکرد نماز فقط محدود به نیایش، پرستش و عبادت (به معنای رایجش) نیست. نماز علاوه بر اینکه یک عبادت است، کارکرد هدایتی، تعلیمی، تربیتی، تبلیغی، فرهنگی و حتی سیاسی و حاکمیتی نیز دارد. ممکن است دور از ذهن به نظر بیاید، اما مراجعه به منظومه اندیشهای قرآن چیز دیگری نشان میدهد. به عنوان نمونه، چنانکه در اینجا پرداختیم با تدبر در سوره مبارکه جمعه به وضوح روشن میگردد که #نمازجمعه، پایگاهی برای تربیت، تزکیه و تلاوت و کار فرهنگی رسول خدا(ص) دانسته شده است. همچنین با تدبر در سوره علق میتوان پی برد که پیامبر(ص) از نماز برای قرائت قرآن، هدایت، تبلیغ و امر به تقوا استفاده میکردهاند: أَرَأَيتَ الَّذي يَنهىٰ، عَبدًا إِذا صَلّىٰ، أَرَأَيتَ إِن كانَ عَلَى الهُدىٰ، أَو أَمَرَ بِالتَّقوىٰ(علق ۹-۱۲). در این راستا جالب توجه است که قوم شعیب (ع)، دستورات و الگوهای اقتصادی او را ناشی از نمازش میدانستند: قالوا يا شُعَيبُ أَصَلاتُكَ تَأمُرُكَ أَن نَترُكَ ما يَعبُدُ آباؤُنا أَو أَن نَفعَلَ في أَموالِنا ما نَشاءُ(هود، ۸۷). اینها نشان میدهد نماز جایگاه امر و نهی از سوی رهبر الهی است.سیره پیامبر اکرم(ص) نیز مؤید این است که پایگاه نماز، محلی برای انجام امور اجتماعی جامعه اسلامی همچون شروع جنگها، تجمعها، مشورتها، قضاوت، حکم، قانونگذاری و... بوده است. بنابراین نماز پایگاهی است که در آن امت بر گرد ولیّ الهی تجمع مییابند و وی با تلاوت وحی الهی که منشور هدایت و اوامر الهی است، به هدایت، رهبری، تعلیم، تزکیه، امر به تقوا و انواع فعالیتهای سیاسی، حاکمیتی و فرهنگی میپردازد. نماز جماعت، در حقیقت پایگاهی برای تبلیغ و انتشار عمومی دین توسط رهبر جامعه اسلامی و حتی در مواردی اقامه و اجرای آن است. جالب توجه است که صورت نماز جماعت نیز به نحوی طراحی شده که گویی مقیاسی کوچک از جامعه اسلامی است. امام پیشتر از مأموین ایستاده و مأمومین نیز با صفوفی منظم پشت سر او قرار میگیرند، تلاوت هدایت الهی از زبان امام را گوش میدهند و در اعمال نماز از وی تبعیت میکنند. این حالت مشابه حرکت جامعه اسلامی است. نماز، یک مرکز شهریچنانکه دیدیم «صلاة» با تعریف قرآنی آن، یک «پایگاه» است تا تنها یک «فعالیت». از سوی دیگر عملکرد آن نیز محدود به یک کارکرد خاص نیست و با بسیاری از فعالیتهای عمومی رایج در زندگی مرتبط است. بنابراین «پایگاه نماز» میتواند یک مرکز شهری تلقی شود. مراکز شهری چندعملکردی بوده و محل تجمع و دسترسی همگان هستند. پایگاه نماز، و مسجد که تعین فضایی آن است، نیز در دسترس همگان قرار دارد و علاوه بر پیوند جامعه با خدا، محل رجوع و برآورده شدن نیازها و فعالیتهای جمعی است. دامنه اثر این پایگاه محدود به اعمال عبادی نیست و به سایر فعالیتهای شهری نیز سرایت میکند، ساختار فعالیتهای حاکمیتی و مردمی را شکل میدهد و موطن تحقق فعالیتهای متنوع (آموزشی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و...) است. بدین ترتیب، این نهاد و پایگاه دینی در جوهر خود کارکردی شهری دارد و میتوان آن را یکی از کانونها و مراکز اصلی حیات شهری دانست.کلام آخرآنچه گفته شد، روزنهای است برای نگاهی نو به نماز؛ نگاهی که آن را از قالب یک وظیفه فردی و گاه حاشیهای، به پایگاهی زنده در دل جامعه و شهر ارتقاء میدهد. از این منظر، کمرنگ شدن جایگاه نماز نه لزوماً بهخاطر دور شدن مردم از دین، بلکه از زاویهای، بهخاطر گسسته شدن پیوند ارگانیک نماز با زندگی روزمره و ساختار شهری ماست. اگر نماز را نه فقط به عنوان یک «عبادت» بلکه به عنوان یک «پایگاه اجتماعی ـ مکانی» در نظر بگیریم، میتوان آن را به عنوان مرکز فعالیتهای شهری بازشناسی نمود و از ظرفیت آن برای تنظیم نسبت سایر فعالیتها و عملکردهای شهری بهره برد. در این نگاه، نماز بخشی از سیستم حیاتی شهر است؛ جایی برای تعلیم، تربیت، مدیریت، مشارکت، فرهنگ و سیاست، نه عبادتی که تنها در خلوت خانه برگزار شود. بیتوجهی به این معنا، موجب شده نماز در حاشیه بماند و اقدامات فرهنگی درباره آن، چندان ثمربخش نباشد. با احیای این تعریف گسترده، نماز شاید بتواند به جایگاه شایسته خود در بطن زندگی مردم بازگردد.پایانصفحه گفتگو با قرآن | قرآنگفت@ghorangoft_ir۱۷:۳۷