بله | کانال تاملات

۱۹ فروردین ۱۳۹۹

درباره فراغت و تفکر

سید محمدتقی چاوشی

لنین در وصف جامعۀ بی‌طبقه مارکس، به زیبایی و درستی می‌نویسد: هرآشپزی حاکم می‌شود. این جملۀ معروف که بارها دیده و شنیده‌ایم ناظر به سادگی حکومت در دوره‌ای است که درختِ مجاهدت‌ها و پایمردی‌های پرولتاریا به‌بارنشسته و ثمر داده است. نیز می‌تواند ناظر به وضع هر حکومتی باشد و نه دوره‌ای خاص.

به‌خصوص اگر نیچه را به یاد داشته باشیم که می‌گفت: اهتمام به امور عوام و ادارۀ دولت و نظام، برازندۀ میانمایگان است و این گروه به خوبی بر انجام چنین اموری تواناست. ریشۀ تمام این فرمایشات و تفکرات، یافتِ ارسطو و افلاطون در وصف پولیس (دولتشهر) است. ارسطو مهمترین بارزۀ اهالی پولیس را "فراغت" می‌داند؛ کسانی که اهل پولیس هستند ساعاتی فراغت دارند و فکر می‌کنند.

وی برای دهقانان اهلیتِ عضویت در پولیس قائل نیست و از سوی دیگر چوپانان که فراغتی دارند و ساعاتی فرصت و مجالی برای اندیشیدن و به خود التفات داشتن برایشان مهیاست، از اهالی پولیس می‌داند. بنابراین انسان حیوان متفکر است و نه بارکش و کارگر. تفکر بدون "فراغت" فراهم نمی‌آید. اهالی سیاست گویا تمام فرصت خود را برای "زیستن و اندیشیدن" فدای شهرت و اعتبار کرده‌اند.

(بی‌سببی نبود که هگل، خودآگاهی و حیات را قابل انفکاک نمی‌دید و نمی‌خواست.) اینک و در ایام اشاعۀ ویروس جدید که اکثریت افراد ناگزیرند و استطاعت آن دارند تا در منزل بمانند، مجالی برای زیستن و اندیشیدن فراهم آمده است؛ لکن بر اهالی فلسفه فرض است که به واقعیت فراغت بیندیشند و بر عوام سزاوار است که ازین فرصت بهره گیرند. نتیجۀ این ایام ناگوار که ظاهراً و بالمرّه باخت است، به نظر می‌رسد تنها بدین نمط و بر این وجه سرتاسر بُرد و سعادت فرهنگ ما باشد؛ یعنی بدون تفکر که در این وضع اسفبار ناامیدی، یگانه امید می‌تواند باشد، هیچ سعادتی برای این فرهنگ متصور نیست؛ تفکر در سایۀ فراغت تنها مسیر خروج از حقارت است؛ تنها شیوۀ به خود بازگشتنِ ما که مسلماً هیچ وجه تاریخی ندارد و نیازمند هیچ عقبه‌ای نیست.